سیاست خبر و خبرگزاری صداوسیما در پیشبرد سیاست‌های تحولی کشور
خبر و خبررسانی از جمله ابزارهای مهم در راستای تببین سیاست‌های تحولی و توسعه‌ای نزد افکار عمومی جامعه به‌شمار می‌آید. در همین راستا در اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه با دکتر هادی البرزی، مدیرکل اخبار داخلی خبرگزاری صداوسیما و مدرس ارتباطات و رسانه در دانشگاه در خصوص نقش خبر در سیاست‌های تحولی کشور به گفت‌وگو پرداختیم.
خبر چه نقشی در پیشبرد سیاست‌های تحولی کشور دارد؟
خبر و اطلاع‌رسانی در موضوعات مختلف پیشران است و می‌تواند موتور محرکه در عملیاتی‌شدن سیاست‌ها هم در جهت اطلاع‌رسانی، هم در حوزه گفتمان‌سازی و هم در حوزه مطالبه‌گری باشد. رسانه با افکار عمومی سروکار دارد و می‌تواند موضوعات را منتقل کند تا بسیج اجتماعی ایجاد کند. بنابراین نقش خبر در سیاست‌های تحولی نقش محرک، پیشران و متصل‌کننده سیاست‌گذار به افکار عمومی است و می‌تواند نقش خیلی مهمی در این حوزه ایفا کند.
در دوره تحولی خبر رویکرد کلی به سیاست‌ها چه تغییراتی داشت؟
ما الآن براساس اسناد بالادستی عمل می‌کنیم و جریان‌سازی در رسانه ملی بر همین اساس انجام می‌شود. اسناد بالادستی که ممکن است انجام نشده باشد و معطل مانده باشد. همانطور که واقف هستیم اسناد بالادستی و قوانین یک نگاه کارشناسی داشته‌اند که قبلاً انجام شده و به تصویب مراجع قانون‌گذاری رسیده است. پس ما در دوره جدید به دنبال پیگیری اسناد بالادستی هستیم و بر اساس نظرات یک شخص عمل نمی‌کنیم چون می‌دانیم اگر اسناد بالادستی عملیاتی شوند مشکلات زیادی حل شده و اثرات آن در زندگی مردم دیده خواهدشد. یک مثال آن تسهیل صدور مجوزهاست. مثال دیگر آن اتصال دولت الکترونیک است که می‌بایست همه دستگاه‌ها به پنجره واحد دولت متصل بشوند. یک نمونه فرهنگی آن هم منع استفاده از کلمات بیگانه است. در حوزه انرژی نیز رایگان شدن قیمت برق، آب و گاز برای اقشار آسیب‌پذیر است. در حوزه روستایی پیگیری وام خانه‌های روستایی مثال پیگیری اسناد بالا دستی است. به طور کلی هر گروهی که در خبرگزاری صداوسیما داریم متولی پیگیری اسناد بالادستی است و در گروه خودش قوانینی احصا کرده که به دنبال پیگیری عملیاتی شدن این قوانین باشد. حاصل عملیاتی شدن این قوانین در زندگی مردم نمود دارد. اگر از رویکرد کارکردگرایی هم به رسانه نگاه کنیم، رسانه رکن چهارم است و این رسانه است که سایر قوا را به حرکت در می‌آورد و وظیفه پیگیری قوانین و انجام آن را بر عهده دارد.
آیا صداوسیما را به‌عنوان رسانه در خدمت توسعه می‌توان قلمداد کرد؟ چرا و چگونه؟
چگونگی و تاریخ شکل‌گیری اخبار توسعه به‌لحاظ تاریخی از سبک‌ها و پاردایم‌های قدیمی اخبار است که تاریخچه آن به دهه 50 و 60 میلادی بازمی‌گردد. در راستای توسعه بعد از جنگ جهانی نسخه توسعه غربی به کشورهای دیگر صادر شد، که چیزی جز وابستگی نبود. اما رسانه ملی برای پیگیری اینکه موضوعات مختلف به پیشرفت برسد باید در مطالبه‌گری، اطلاع‌رسانی و گفتمان‌سازی وظیفه خود را انجام دهد. ضمن اینکه مفهوم پیشرفت در کشور ما درون زا بوده و با توسعه غربی که وابستگی به‌دنبال می‌آورد متفاوت است.
امروزه علاوه بر سه کارکرد سنتی و معمول رسانه یعنی آموزش، سرگرمی و اطلاع‌رسانی کارکردهای جدیدی ایجاد شده است. از بسیج اجتماعی گرفته تا مطالبه‌گری، امیدآفرینی و گفتمان‌سازی که تمامی این‌ها در راستای اهداف کلان و توسعه‌ای کشورقرار دارد. بنابراین رسانه با توسعه و پیشرفت ارتباط مستقیم دارد.
سه مولفه اصلی خبر توسعه که فرایندمحور، نتیجه‌محور و انتقادی است چقدر در خبرگزاری صداوسیما پیاده می‌شود؟
ما در خبر به دنبال انجام همین سه مولفه هستیم. وقتی ما یک کارخانه را از زمان افتتاح و راه‌اندازی تا به نتیجه رسیدن پیگیری می‌کنیم، هم فرایند، هم مطالبات و خواست کارگران و مردم را منعکس می‌کنیم و هم نتیجه‌ای که برای مردم دارد را بازگو می‌کنیم. ما امروز فراتر از اخبار توسعه عمل می‌کنیم؛ جدیداً نوعی از خبر در دنیا مطرح شده به اسم خبر سازنده و راه‌حل گرا. Constructive news یا خبر سازنده از سال 2010 به بعد در دنیا رایج شده است. در این نگاه، خبر صرفاً وظیفه‌اش در بازگویی مشکلات و بازتاب آن‌ها نیست؛ بلکه باید در فرایند به نتیجه رساندن آن‌ها مشارکت کند و حتی راه حل نیز ارائه کند. ما فراتر از مطالبه به‌عنوان رسانه باید راه حل‌ها را بگوییم. گفتن این راه حل‌ها از زبان کارشناسان است و وظیفه ما ایجاد بستری است که کارشناسان در رسانه ملی حاضر شوند و راه حل موضوعات و مسائل را بگویند. یکی از مثال‌هایی که دقیقاً ذیل تعریف خبر پیشرفت‌محور قرار می‌گیرد برنامه کارگاه ایران است. ذیل این برنامه در شبکه خبر، یک و دو پروژه‌های ملی که در سراسر کشور وجود دارد را به‌طور زنده پخش می‌کنیم تا مردم مطلع شوند چه اتفاقی در حال رخ دادن است. این پروژه می‌تواند بیمارستان، کارخانه، محور مواصلاتی و هر موضوعی باشد که می‌توان آن را توسعه نامید. همین فرایندمحوری که در خبر توسعه وجود دارد در اینجا اجرا می‌شود. ما کلنگ‌زنی و فرایند ساخت را تا حصول نتیجه و بیان کاربردها برای مردم نشان می‌دهیم.
علاوه بر مواردی که مطرح شد، نقش صداوسیما در دولت سیزدهم چیست؟
از آنجایی که سیاست‌های دولت سیزدهم هم اتمام کارهای نیمه‌تمام است، رسانه هم همین فرایند را اجرا می‌کند. گاهی اوقات بوده پروژه‌ای که چندسال است متوقف شده باشد و ما با مطالبه‌ای که می‌کنیم باعث فعال شدن و ادامه کار می‌شویم. ما در اینجا با دولت در کنار هم قرار داریم، یک جای دیگر ما از دولت مطالبه‌گری می‌کنیم و علت عدم انجام کارها را جویا می‌شویم. یک جای دیگر نظرات و خواسته‌های مردم را انعکاس می‌دهیم و ما این سه‌گانه را باهم جلو می‌بریم.
همچنین در سفرهای استانی گزارش‌های متعددی از خود دیدار، حاشیه‌ها و اقداماتی که اتفاق می‌افتد تهیه می‌کنیم و سفر را پوشش می‌دهیم. حتی بعضاً به‌طور زنده فعالیت‌ها در سفر را منعکس می‌کنیم. یعنی ما از نگاه کارکردی سه نقش اصلی را ایفا می‌کنیم تا کارها به ثمر برسند.
در خصوص توجه به مقولات فرهنگی-اجتماعی در دوره تحولی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
در دوره تحولی 5 گروه مرسوم در رسانه‌ها (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، ورزشی و فرهنگی) به 45 گروه تقسیم شد. برای مثال گروه اقتصادی ما تبدیل شد به گروه کشاورزی، اقتصاد کلان، بانک و بیمه، صنعت، معدن، تجارت، مسکن، انرژی، برق و آب، بورس و… . ما در دوره جدید نقطه‌ای به مسائل نگاه می‌کنیم و این طور نیست که هر وقت سوژه‌ای پیش آمد و یا دلمان خواست به سراغ موضوعات برویم. بلکه با تشکیل کارگروه تخصصی پیشرفت را در هرکدام از آن‌ها جداگانه بررسی کردیم و مطالبه کردیم. در حوزه فرهنگی نیز ما 10گروه فرهنگی داریم و گروه‌های قرآن و معارف، میراث فرهنگی، ایثار، سینما، رسانه و … از هم جدا شدند تا با تخصصی و نقطه‌ای دیدن موضوعات دیگر نگاه معمولی و مرسوم را ادامه ندهیم. داخل هر گروه یک‌سری میزهایی هست که تخصصی کار می‌کنند مثلاً مبحث قانون جوانی جمعیت میز ویژه داریم که زیر مجموعه گروه فرهنگی است. همین تخصصی نگاه کردن باعث تربیت نیروی انسانی متخصص در این حوزه شده و خبرنگار موضوع را پیگیری می‌کند، چراکه کارش این است و باید از این پروسه کاملاً مطلع باشد.
رهبر انقلاب در سخنرانی اخیر خود به مسئله امید در رسانه ملی اشاره کرده‌اند، خبرگزاری صداوسیما چه تلاشی در این راستا انجام داده است؟
رهبری یک صحبتی دارد که خبرباید مثمر ثمر، امیدآفرین و مفید باشد. یعنی نگاه ویژه‌ای به اطلاع‌رسانی و اخبار دارند. برای اینکه مردم مطلع شوند که کارگزاران نظام دارند چه کار می‌کنند و چه وقایعی اتفاق می‌افتد. در ادبیات نظری اخبار غربی خبر بد را خبر خوب می‌داند و تأکیدش بر این است که ما همیشه باید به دنبال خبر بد باشیم. در صورتی که خبر امیدبخش می‌تواند محرک جامعه باشد. در کشوری که این تعداد رسانه‌های معاند دنبال برجستگی کاستی‌های آن هستند و با تکنیک دروغ به‌دنبال ایجاد ناامیدی و یأس هستند، امید چگونه حاصل می‌شود؟ وقتی مردم پیگیری‌های رسانه و نتایجی را که به ثمر نشسته است مشاهده کنند. وقتی ما اقدامات دستگاه‌ها را نمایش بدهیم و آینده روشنی به نسل جوان نشان دهیم باعث ایجاد امید می‌شود. ما در کتابی به نام خبر امیدآفرین، در سال 1395 موضوع امید و رابطه آن را به‌عنوان ارزش خبری در این کتاب بررسی کردیم و با مصاحبه عمیق با کارشناسان مختلف، ادبیات نظری در این حوزه تولید کردیم.
ما نتایج پیگیری سندمحورمان به امید منجر می‌شود. به‌عنوان نمونه وقتی مردم راحت مجوز کسب و کار بگیرند، ما این نتیجه خوب را نقطه امید می‌دانیم. دو نوع امید در خبرگزاری مدنظر است؛ امید زودبازده و امید بلندمدت. امید زودبازده با بازتاب دستاوردها، نتایج و آثار اقدامات دولت انجام می‌شود و امید بلندمدت نیاز به گفتمان‌سازی و تلاش طولانی مدت دارد.
چه تلاشی برای جریان‌سازی خبری در فضای مجازی در دوره تحولی انجام شده است؟
در دوره جدید باشگاه خبرنگاران با نیروهای جوان‌تری که دارد بر روی فضای مجازی تمرکز کرده است. بحث‌های شبکه‌های اجتماعی که توسط باشگاه دنبال می‌شود بال فضای مجازی خبرگزاری صداوسیماست. پیگیری و انتشار موضوعات در فضای مجازی به عهده خبرنگاران باشگاه است و این امر با مختصات فضای مجازی صورت می‌گیرد.
از شهروندخبرنگاری و موجو (روزنامه‌نگاری موبایلی) در دوره تحولی چه استفاده‌هایی شده است؟
یکی از موضوعاتی که خبرگزاری صداوسیما ورود کرده بحث موجو (روزنامه‌نگاری موبایلی) است. ما اولین تجاربمان را در اربعین داشتیم. در اربعین دیگر تیم تصویری و خبری نمی‌فرستیم و خبرنگار با موبایل گزارش گرفته و ما همان را پخش می‌کنیم. برخی از رویدادها که امکان روزنامه‌نگاری موبایلی دارد را ترجیح می‌دهیم. مثلاً در سفر حج آزمایش شد و چند دوره است که در اربعین اجرایی شده است. در این موارد هم به لحظه گزارش تهیه می‌شود، هم صرفه‌جویی مالی و زمانی در پی دارد. نکته دیگر اینکه در بحران‌ها موجو بسیار کاربرد دارد. موجو در دستور کار خبرگزاری صداوسیما قرار گرفته و کلاس‌های آموزشی آن برگزار شده است. ما اولین ثمرات آن را در اربعین دیدیم و امیدواریم این نوع روزنامه‌نگاری در کشور پا بگیرد.
به‌عنوان جمع‌بندی شما چه الزامات و نیازهایی برای همسویی کلان‌روندهای خبرگزاری و دولت نیاز است؟
یکی از الزاماتی که ما داریم همکاری متنوع دستگاه‌ها با ماست. دستگاه‌ها از ما برای مطالبه‌گری و گفتمان‌سازی درخواست کمک دارند و با برگزاری جلسات کارشناسی بین دستگاه‌ها و خبرگزاری می‌توان پیوست رسانه‌ای طرح‌ها را نیز مهیا ساخت. ما از صفر تا صد موضوع را بررسی کرده و چگونگی و کم‌وکیف عملکرد را مشخص می‌کنیم. امکان جلسات کارشناسی در دوره تحولی برای اولین بار است که در خبرگزاری صداوسیما انجام می‌شود. الزام اصلی برای همسویی بیشتر در سیاست‌ها، همکاری بیشتر دستگاه‌های مختلف با رسانه ملی است. برگزاری جلسات کارشناسی با گروه‌های مختلف و همسویی روند هر دستگاه با سیاست گروه‌های مختلف خبرگزاری مهم‌ترین کاری است که می‌توان در جهت پیشرفت و امیدافرینی انجام داد.
