دومین پیش نشست تخصصی همایش علمی هیات و آیین‌های مذهبی ۱۴۰۳، با عنوان «هیات و تاثیرات زمانه بر آن؛ بایسته‌ها و ناشایسته‌ها» و با حضور دکتر کمیل قیدرلو مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه در خانه اندیشه ورزان برگزار شد.
هنجارمندی، جزء لاینفک فرهنگ است
دکتر قیدرلو ضمن قدردانی از برگزاری همایش علمی هیأت و آیین‌های مذهبی بیان داشت: شناخت پدیده‌هایی که ما در جامعه با آن‌ها مواجه هستیم، کمک می‌کند تا از برخی آسیب‌هایی که در مسیر تحول آن‌ها وجود دارد، جلوگیری کنیم و نقاط قوت آن‌ها را تقویت کنیم، با این آگاهی که بسیار ارزشمند است ما می‌فهمیم که دقیقا با چه پدیده‌ای مواجه هستیم.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه با بیان اینکه ما با پدیده‌ای به نام هیأت مواجه هستیم که کمتر به آن توجه شده است اما بسیار کارآمد است، تصریح کرد: هیأت یک نهاد اجتماعی است که کارهای متعددی به آن سپرده شده و صورت‌های مختلفی تا کنون داشته است.
دکتر قیدرلو با اشاره به موضوع بحث یعنی مواجهه معاصر با هیأت و تحولات آن و باید و نبایدها، عنوان کرد: همان‌طور که اخیراً در فضای عمومی جامعه می‌بینیم، تقابل‌هایی در زمینه اقدامات و فعالیت‌های هیأت، مانند هیأت سنتی، مدرن، بحث بدعت و… وجود دارد؛ در جامعه مذهبی و هیئتی ما، از دهه هفتاد به بعد، مسأله هیأت برای ما جدی شده است، یعنی تغییرات برای ما جدی شده و درباره آن بحث و گفت‌وگو شده است.
دکتر قیدرلو اظهار کرد: آدم‌ها در دنیای خودشان به گونه‌ای هستند که خودشان می‌خواهند، ولی وقتی کنار یکدیگر جمع می‌شوند، صورت‌بندی آن‌ها فرم پیدا می‌کند، چون چیزی به نام ذهنیت مشترک پیدا می‌شود. وقتی درباره چیزی مانند ذهنیت مشترک صحبت می‌کنیم، در واقع درباره فرهنگ صحبت می‌کنیم؛ درباره معنابخشی محیط و حرکات صحبت می‌کنیم. تمام اشیاء، اشکال و زمان‌بندی‌ها در قالب فرهنگ قرار می‌گیرد و فرهنگ در اصل، فرم‌های زندگی است. یعنی جریان سیال زندگی وقتی وارد فرهنگ می‌شود، به شکل‌های خاصی ممکن می‌شود که قبل از آن نابهنجار و ناپسند است؛ لذا اقتضای جمع شدن و امر اجتماعی این است که نظم فرهنگی بپذیرد، یعنی نوعی هنجارمندی و فرم‌دهی را به صورت‌های اجتماعی در زندگی، پیش‌فرض بگیریم.
هیأت، امری خودانگیخته و در حال تغییر
وی ادامه داد: افراد در زیست اجتماعی، تمایل دارند از این قالب‌ها خارج شوند و تغییر کنند. عوامل مختلف، از جمله فردیت، گروه‌ها و طوایف، در تلاش هستند که این قالب را بشکنند؛ ما در موضوع هیأت نیز این مسئله را داریم، یعنی در طول زمان، هرچقدر جامعه متحول شده، هیأت هم تحول پیدا کرده است.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه تصریح کرد: هیأت یک سازه اجتماعی است که از همان فرم‌های نظام‌مند شده در قلب اجتماع شکل می‌گیرد و افراد در قالب هیأت با یکدیگر همکاری می‌کنند و هر کس گوشه‌ای از آن را بر عهده می‌گیرد تا کار انجام شود، بدون این که لزوما نظم مدون و مکتوبی وجود داشته باشد. بنابراین، هیأت یک امر مدنی و کاملا خودانگیخته است.
دکتر قیدرلو ابراز داشت: زمانی هیأت محلی برای خواندن روضه، عزاداری و سخنرانی بوده که کارکرد صرفا مذهبی داشته است، اما حداقل در سیر تحولات متأخر، هیأت‌ها کارکردهای دیگری هم پیدا کرده‌اند؛ از جمله کارکرد آموزشی و مقابله با تحریف دین.
وی بیان کرد: از دل هیأت، حسینیه ارشاد پدید می‌آید که جایی برای بررسی مسائل روز دین است، بدون آن که شباهتی به الگوی رایج حسینیه‌ها و مساجد داشته باشد. همچنین از دل هیأت، پدیده ای مانند هیأت‌های موتلفه بیرون می‌آید که به تحولات اجتماعی و سیاسی می‌پردازد.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه گفت: فرهنگ، پاسدار وضع کنونی است، وظیفه فرهنگ حفظ وضعیت و شرایط کنونی است؛ یعنی شما سخنان، افعال و حرکات من را بفهمید و من هم شما را؛ در حقیقت فرهنگ مشخص می‌کند که فرق هیأت و دورهمی چیست.
دکتر قیدرلو اضافه کرد: وقتی جامعه تغییر می‌کند، انتظارات پیش‌فرضی که از نهاد اجتماعی مانند هیأت داریم نیز عوض می‌شود؛ در گذشته یک تصویر ثابت و مشخص تعریف شده از هیأت داشتیم، اما پس از تغییر، سوال پیش می‌آید که آیا این تغییر درست است؟
تغییر همیشه بوده و موافق و مخالف داشته است
وی افزود: فرهنگ فرم می‌دهد و این فرم برای مردم عادت می‌شود و اگر بخواهد کم و زیاد شود یا تغییری در آن ایجاد شود، برای صاحبان آن فرهنگ، پرسش ایجاد می‌شود که آیا این تغییر غلط است یا درست؟ مثلاً در زمان صفویه، عزاداری با لباس قرمز به نشانه خونخواهی مرسوم بوده، ولی اکنون اگر در عزاداری قرمز بپوشیم، برای دیگران سوال ایجاد می‌شود، چون خارج از نظم و چارچوب است.
قیدرلو اظهار داشت: زمانی که به چیزی عادت نداریم سعی می‌کنیم وضع موجود را حفظ و از تغییر جلوگیری کنیم تا از منطقه امن خود خارج نشویم؛ اما تغییر و تحول در زیست اجتماعی انسان همواره وجود داشته است و اکنون تغییر و تحولات تنها سرعت گرفته است.
دکتر قیدرلو بیان نمود: جامعه امروز، جامعه دیروز نیست و جامعه دیروز هم جامعه گذشته نیست؛ آموزش و ارتباطات، میزان تحصیلات، نوع مشاغل، تلویزیون و موسیقی همه در تغییر ذائقه و فهم جامعه ما نقش داشته‌اند. با گسترش این موارد، سرعت تغییر و تحولات نیز افزایش می‌یابد.
وی با بیان اینکه همه هیأت‌ها در طول زمان تحول داشته‌اند و عده‌ای با این تحول موافق و عده‌ای مخالف بوده‌اند، تصریح کرد: در طول تاریخ نیز این موضوع وجود داشته است، مانند حسینیه ارشاد که اکنون دیگر ادامه ندارد، چون فرم زمان‌مند داشت و برای یک دوره تاریخی خاص بود؛ مباحث حسینیه ارشاد از بین نرفته، بلکه وارد مساجد و دانشگاه‌ها شده است، اما آن فرم و قالب سخنرانی و انتقال مطالب در حسینیه ارشاد از بین رفته است.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه خاطرنشان کرد: با اتفاقاتی که در زمان انقلاب ایجاد شده، تغییراتی در ارزش‌های اجتماعی اسلام حس می‌شود، مثلا هیأت جان تازه می‌گیرد، رشد پیدا می‌کند و در کنار بسیج و دیگر نهادها خودبه‌خود زنده می‌شود و کارکرد پیدا می‌کند.
اصالت یافتن مداح و شور در هیأت
دکتر قیدرلو با اشاره به اینکه پس از انقلاب، روحانیت نقش مؤثرتری پیدا کرد و کنش‌های سیاسی و اجتماعی گسترده تری را در دستور کار خود قرار داد، اظهار کرد: این کنش‌ها باعث پیشرفت و رشد هیأت‌ها شد. در دوره‌ای هیأت‌ها تحت نام روحانی و سخنران شناخته می‌شدند و روحانی در آن ها محوریت داشت، اما در دهه هفتاد، تغییراتی با پیش‌قدم شدن هیأت رزمندگان اسلام رخ می‌دهد و ویژگی این تغییر این است که افراد با زمینه مشترک از جنگ به این هیأت‌ها می‌پیوندند و دغدغه و خاطرات مشترکی دارند که در قالب هیأت نمود پیدا می‌کند.
قیدرلو ادامه داد: حفظ ارزش‌ها و خاطرات دفاع مقدس در دوره دولت سازندگی که از نظر فرهنگی ضد آن ارزش‌ها تلقی می‌شد، از دیگر ابعاد این مقطع است. در دهه هفتاد هیأت‌ها بیشتر زیر سایه مداحانی چون حاج منصور ارضی، حاج حسن خلج، حاج قربون، نریمان پناهی و سعید حدادیان شناخته می‌شود. مردمی که دغدغه مشترکی با این مداحان دارند به آن هیأت‌ها می‌روند و مداح تبدیل به نماینده دغدغه‌های بخشی از مردم می‌شود و این تغییر به معنای جابه‌جایی از روحانی-مداح به مداح-روحانی است؛ شعور و شور به شور و شعور تبدیل می‌شود، یعنی مداح محوریت و اصالت پیدا می کند؛ اما آموزش معارف همچنان وجود دارد.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه در ادامه گفت: این صورت‌بندی تغییرات، ارزش جدیدی برای مداحان ایجاد می‌کند، نسل اول مداح‌ها افرادی پامنبری بودند و دانش ضمنی دینی داشتند؛ در آن دوره، افرادی مانند سعید حدادیان و حسن خلج به سبک قوالی، ذکرهایی مانند «علی مولا علی مولا» را می‌خواندند یا حاج قربون مدت زیادی ذکر «حسین حسین» می‌گفت و این فضاسازی چیزی شبیه خانقاه برای هیأت ایجاد می‌کرد.
دکتر قیدرلو بیان داشت: در کنار آن، مداحان شروع به نغمه خوانی و تصویرسازی در ذهن مخاطب کردند. به مرور این نغمه خوانی ها نیز دچار تغییر و تحولات شد و کار به جایی رسید که شور و هیجان مجلس اصالت یافت تا بتواند جمعیت جوان بیشتری جذب کند. در این حال، مداحان جوان تری هم به صحنه می‌آیند که از نظر ملودی و شور، با مداحان گذشته تفاوت دارند.
وی با بیان اینکه تا پیش از این، شعر و انواع ساختارهای شعری در ادبیات نوحه وجود داشت اما ناگهان ادبیات ترانه‌ها به فعالیت نسل جدید مداحان وارد شد، تصریح کرد: هرگاه سازوکارهای اجتماعی تغییر یابد هیأت به عنوان یک سازه اجتماعی نیز متناسب با آن توسعه پیدا می‌کند. عده‌ای اینفلوئنسرها وارد کار می‌شوند، سیستم صوتی هیأت بزرگ‌تر و به‌روزتر می‌شود و استقبال بیشتر می‌شود که تمام این موارد حول مداح جوانی شکل می‌گیرد که صدای خوبی دارد و مداحی‌هایش به شکل زمزمه درآمده است، چون تعداد این مداح‌ها کم است، تقاضا افزایش می‌یابد و از آنجایی که عرضه محدود است، عملا مفهوم «بازار» برای مداحی شکل می‌گیرد. در این شرایط، مداحی به کالا تبدیل می شود و مداح انتخاب می‌کند کجا برود یا کجا نرود.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه در ادامه گفت: بدین ترتیب افزایش ثروت در بین برخی مداحان شکل می‌گیرد، با این توجیه که «نان امام حسین است» و ادبیات مابه‌ازای خودش را خلق می‌کند، هیأت تحولاتی را نشان می‌دهد که در راستای ارزش‌های درونی‌اش نیست و در حال ایجاد طبقه‌ای به نام «طبقه مداحان» است؛ پیامد این مسیر آن است که نهایتا چیزی از شعور باقی نمی ماند و برخی از هیأت ها تنها به شور تبدیل می شوند.
دکتر قیدرلو با تاکید بر اینکه جذابیت هیأت به همان شور و سینه‌زنی و حال و هوای آن وابسته است، اظهار کرد: اوایل دهه هشتاد، بعضا مداحانی روی کار آمدند که دیگر تعلق فرهنگی نداشتند و چون مداحی به یک بازار پرمشتری تبدیل شده بود، انحرافات و بدعت‌های مختلفی در آن بروز کرد و در غیاب روحانیون این فضای بدعت گسترش یافت و برخی واژه‌های سخیف و زشت به دایره واژگان مداحی راه پیدا کرد، حتی ترانه‌هایی که خوانندگان زن در دوران شاه اجرا کرده بودند به عنوان مداحی توسط برخی افراد خوانده می‌شد و از آنجایی که مخاطب همراه بود بازار داغ‌تر می‌شد؛ که متاسفانه با عدم وجود نظارت این وضعیت می‌تواند خطرناک شود.
رسانه‌ای و اقتصادی شدن برخی هیئات
وی تصریح کرد: ما به فضایی وارد می‌شویم که مداحی بیشتر به یک آیین دسته‌جمعی در مناسبت‌های عاشورا و محرم تبدیل شده، در حالی که قواره، فرم و متن آن لزوماً تعهدی به ارزش‌ها ندارد، به عنوان مثال دختران بی‌حجاب در مراسم زنجیر می‌زنند و کسی جرات نهی کردن آن‌ها را ندارد و این مسائل به تدریج به هنجارهای اجتماعی تبدیل می‌شود؛ از طرفی مداحان به سلبریتی و برند تبدیل می‌شوند و کنش‌های سلبریتی‌گونه در مداحان شکل می‌گیرد.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه یادآور شد: این فضا تا اوایل دهه نود ادامه داشت، با ظهور شبکه‌های اجتماعی و مجازی مسائلی که از قبل در هیأت‌ها وجود داشت، بعد رسانه‌ای پیدا کرد و به سرعت در جامعه تکثیر شد. بنابراین نمی‌توان صورت‌های متکثر را از بالا به پایین فرم داد و با توجه به تکثر طیف های جامعه، نمی‌توان آن را به‌طور مداوم و مستقیم جهت‌دهی کرد. بنابراین باید شاخص‌هایی برای ارزیابی و مدیریت پیدا کنیم که بدانیم چه تغییری پذیرفته شده و بدون اشکال است و چه تغییری نه.
دکتر قیدرلو در ادامه بیان کرد: تا این مرحله روحانیت از هیأت‌ها زدوده شده است، نه به این معنا که روحانی در هیأت‌ها نیست، بلکه اصالت هیأت از بین رفته است، جذابیت هیأت به شور آن وابسته شده و مداح عملاً موتور محرکه هیأت است؛ لذا برای باقی ماندن در صدر، مداحان باید همیشه سدشکنی و خلاقیت داشته باشند، زیرا تکرار الگوهای پیشین، منجر به ریزش می‌شود و نوآوری ضروری است و این نوآوری ممکن است در صدا، تصویر و… باشد.
وی با بیان اینکه در اوایل دهه نود در مداحی‌ها سه لایه صدا، یعنی یک نفر مداح، یک نفر ذاکر و یک نفر تنظیم‌کننده صدا شکل گرفت، تصریح کرد: این تغییر به معنای ورود زبان و ادبیات موسیقی به هیأت‌هاست، همچنین نمایشی شدن هیأت‌ها و اهمیت دکور و نورپردازی نیز به این تحولات اضافه شده است، زیرا برای پوشش رسانه‌ای هیأت در فضای مجازی، نیاز به نور و جلوه‌های بصری احساس می‌شود.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه ابراز داشت: بسیاری از هیأت‌ها دیگر کوچک نیستند و اکنون نیاز به مدیر و حسابدار دارند چون بعضا سودآور و ساختارمند شده‌اند و حتی از یک کنش خودانگیخته به یک کنش اقتصادی تبدیل شده‌اند.
دکتر قیدرلو با بیان اینکه زمانی هیأت‌ها فضایی درونی و کوچک با محوریت مذهب و امام حسین(ع) بودند، گفت: اما در زمان کنونی برخی هیأت‌ها به فضای سرمایه‌گذاری تبدیل شده‌اند و جذابیت به معنای جلب مخاطب و تقویت چرخه اقتصادی در هیأت‌هاست و این خلاقیت و نوآوری‌ها و تکثر محتوا در کنار بسط رسانه‌ای، آنقدر زیاد شده که پیدا کردن یک عرف ثابت بین آن‌ها دشوار شده است.
وی بیان کرد: یکی از ویژگی‌های جدید از دهه نود به بعد، نمایشی شدن هیأت است؛ مداح، صدا، رنگ و نور، دکور و حرکات دوربین به عواملی نمایشی در هیأت تبدیل شدند که تا حدی این روند به عنوان خلاقیت و نوآوری در هیأت‌ها محسوب می‌شد، اما بعد از مدتی هیأت‌ها به فرم هایی مصنوعی تبدیل شدند.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه ادامه داد: هیأت به یک رسانه تبدیل شده، حرکات مداحان به شکل نمایشی و تصویری درمی‌آید تا پوشش رسانه‌ای بهتری داشته باشند؛ با تلویزیونی شدن هیأت و مداح، تلویزیون نیز بهره‌برداری خود را از این فضا می‌کند چون اگر هیأت وارد تلویزیون شود مخاطب تلویزیون نیز افزایش می‌یابد، بنابراین تلویزیون این کنش را خلق می‌کند؛ کنش هیأت تلویزیونی.
تقید هیئات به شرع، یک اصل است
دکتر قیدرلو تصریح کرد: در نهایت وقتی به این سطح از تغییرات می‌رسیم بازگشت به حالت‌های قبلی ممکن نیست، بلکه می‌توانیم فقط تغییرات بعدی را مدیریت کنیم. ما از شعور-شور به شور-شعور، سپس به شور-شور و حالا به شور-نمایش رسیده‌ایم.
وی با تاکید بر اینکه مسئله پیوند هیأت با روحانیت بسیار مهم است، اذعان کرد: یکی از خلاءهای کنونی هیأت، جدایی مداحی و مداح از روحانی است؛ روحانی کسی است که به ترویج دین و آموزش آن می‌پردازد، در حالی که مداح احساس را به موسیقی و حرکت پیوند می‌زند و در این فرآیند مخاطب به سمت مداح جذب می‌شود. بنابراین لازم است که روحانیون مشهور و محبوب در کنار مداحان مطرح حضور داشته باشند و این حضور می‌تواند جلوی رفتارها و حواشی نادرست را بگیرد که اگر روحانی در سایه مداح باشد تاثیرگذاری او کاهش می‌یابد.
مدیر اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه بیان کرد: با توجه به این که امروز مداح موتور محرکه و اصل هیأت شده است، سیاست‌گذاری‌ها نباید اجازه دهد هر کسی مداح شود. مداحانی که دغدغه شرع و معارف را ندارند به سلبریتی تبدیل می‌شوند و هیأت به محلی برای این سلبریتی‌ها تبدیل می‌شود که این عدم تقید به شرع، نقطه ضعف بزرگی برای هیأت است.
دکتر قیدرلو اظهار داشت: مداحان امروزی در برابر چشم رسانه‌ها قرار دارند و رفتارهایشان دیگر شخصی و خصوصی نیست، بنابراین باید نظارتی بر رفتار آن‌ها شکل گیرد. این نظارت باید فراتر از یک امر سازمان‌یافته صرفا حکومتی باشد. جامعه باید آگاه شود که برخی رفتارهای مداحان نادرست است و این رفتارها به پای هیأت، دین و جامعه مداحان یا دین داران نوشته نشود.
وی افزود: ملودی‌ها و ریتم‌های مداحی‌ها نباید کپی از ترانه‌ها یا موسیقی‌های دیگر باشد؛ هر مداح باید ملودی‌های منحصر به فرد خود را داشته باشد، ادبیات موجود در هیأت‌ها باید با شأن اهل بیت(ع) سازگار باشد و نباید مثلا یادآور ملودی ها و موسیقی هایی باشد که به گناه و فساد شناخته می شوند. در مجموع باید از هویت هیأت حراست شود و نباید اجازه داد که هیأت از مسیر اصیل خود، منحرف شود.
دکتر قیدرلو یکی از دیگر آسیب های هیأت را، عدم تعهد آن نسبت به جامعه و بالعکس عنوان کرد و گفت: بعضی از هیأت‌ها ممکن است از سوی بخش های دولتی تأمین مالی شوند و این می‌تواند هیأت را از فضای مردمی و خودانگیختگی خارج کند. در این صورت، تعهد متقابل بین هیأت و جامعه نیز به مرور از بین می رود که آسیب بزرگی است.
جهت مشاهده فیلم کامل نشست به آپارات اندیشکده مطالعات فرهنگ و توسعه مراجعه کنید:
