امروزه با اهمیت یافتن فضای مجازی و تبدیل شدن آن به یکی از بخش‌های مهم زندگی بشر، نیاز به مقررات‌گذاری و تنظیم روابط بازیگران رسانه‌ای یک امر ضروری است.
مسلم ملکی؛ سرپرست اداره‌کل مالکیت فکری و حقوق بین‌الملل صدا و سیما
ضرورت حقوق مالکیت فکری
امروزه حقوق مالکیت فکری بیشتر از گذشته بر حوزه‌های مختلف امورفرهنگی از جمله صنعت رسانه و سرگرمی حاکم شده است. مالکیت فکری با ایجاد حمایت‌های قانونی لازم، مانع سوءاستفاده از آثار و داراییهای فکری رسانه‌ها شده و رشد کسب‌وکار آنها را تسریع می‌کند. داراییهای فکری رسانه‌ها عمدتاً شامل انواع آثار ادبی و هنری، علائم تجاری، نام‌های دامنه و طرح‌های صنعتی می‌شود که گاهی ارزش هر کدام می‌تواند معادل یا بیشتر از ارزش کل داراییهای مادی و ملموس یک رسانه باشد.
با رشد فضای مجازی، اهمیت رسانه‌های فعال در این زمینه دوچندان شده است چراکه نیاز به حضور در فضای مجازی به بخشی حیاتی از زندگی و کار تبدیل شده است و رسانه‌های اجتماعی بخشی جدایی‌ناپذیر از این تغییر عظیم در جهان شده‌اند. در واقع رسانه‌های اجتماعی با ایجاد ارتباط دوسویه بین کاربر و مخاطب، به حکمران عرصه تجارت تبدیل شده‌اند و به طرق مختلف، از بازاریابی یک محصول جدید گرفته تا ایجاد فرصت‌هایی برای ارتباطات تجاری جدید، ارتباط با مشتریان، یا الهام گرفتن از دیگران، عمل می‌کنند؛ لذا حضور در رسانه‌های اجتماعی به نیازی جدایی‌ناپذیر برای هر کسب‌وکاری تبدیل شده است. البته انواع رسانه‌ها اعم از جمعی و اجتماعی ناگزیر به حضور فعال در فضای مجازی هستند، چرا که در غیر اینصورت از قافله جذب مخاطب و رقابت، عقب مانده و به تدریج از صحنه حذف خواهند شد. در این میان، نقش مالکیت فکری مهمتر و پررنگ‌تر از گذشته شده است و اختلافاتی مانند سرقت ادبی یا سوءاستفاده از علامت تجاری افزایش یافته است؛ لذا لازم است رسانه‌ها با انواع قواعد حضور در فضای مجازی از جمله اصول و قواعد حقوق مالکیت فکری آشنا باشند.
حقوق کپی‌رایت در ایران
با گسترش دسترسی به محتوا در دنیای دیجیتال، به‌ویژه در پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی، در سال‌های اخیر شاهد پرونده‌های قضایی زیادی در زمینه سوءاستفاده از کپی‌رایت و سایر حقوق مالکیت فکری هستیم. البته این نکته را باید در نظر گرفت که با توجه به ماهیت گسترده اشتراک‌گذاری رسانه‌های اجتماعی از یکسو و طولانی بودن روند رسیدگی قضایی از سوی دیگر، اغلب اوقات برای ذینفعان مالکیت فکری دشوار است که هرگونه تخلف یا نقض کپی‌رایت را پیگیری کنند. البته پیشرفت‌های سریع در رسانه‌های اجتماعی چالش‌هایی را برای مراجع قضایی نیز ایجاد کرده است، زیرا قوانین موجود بدون در نظر گرفتن رسانه‌های اجتماعی نوشته شده‌اند و محاکم مجبورند حکم هر قضیه را در لابه‌لای قوانین قدیمی و بعضاً متناقض جستجو و استنباط کنند.
حقوق کپی‌رایت در سطح بین‌الملل
در سطح بین‌المللی، قوانین خاص (خط‌مشی حق کپی‌برداری فیس بوک، خط مشی کپی‌رایت اینستاگرام و…) و دستورالعمل‌هایی در زمینه مالکیت فکری وجود دارد که اشخاص ناگزیر به رعایت آنها هستند و در صورت عدم رعایت، با توجه به ابزارهای فنی در نظر گرفته شده توسط رسانه‌های مذکور، از حضور در این رسانه‌ها محروم می‌شوند.
انواع رسانه‌ها از یکسو باید برای حفاظت و بهره‌برداری از آثار و داراییهای فکری خود تدابیری بیندیشند و از سوی دیگر برنامه و استراتژی عادلانهای جهت استفاده از آثار دیگران و تعامل با صاحبان حقوق داشته باشند تا با مشکلات و موانع قانونی در سطح ملی و بین‌المللی مواجه نشوند. ضمن آنکه عدم رعایت حقوق دیگران می‌تواند لطمات جبران ناپذیری به اعتبار و شهرت یک رسانه زده و سرمایه اجتماعی یک رسانه که مخاطبان آن است را از بین ببرد.
جمع‌بندی
انجام یک بررسی کامل از مالکیت فکری و داراییهای مرتبط با آن، این امکان را به رسانه می‌دهد که منابع اصلی را که به حفاظت فوری نیاز دارند، شناسایی و به نحو مناسب ثبت کند یا استراتژی مناسبی جهت بهره‌برداری از آنها درنظر بگیرد. بهره‌برداری از داراییهای فکری رسانه می‌تواند به‌صورت ایجابی یعنی با دادن مجوزها و واگذاری حقوق یا از طریق اقدامات سلبی مانند طرح دعاوی و شکایات علیه ناقضین حقوق و دریافت غرامت صورت بگیرد. لازم است رسانه در کنار فعالیت‌ها و رسالت‌های گوناگون خود، ضمن رعایت حقوق مالکیت فکری در ابعاد مختلف، اقدام به آگاهی بخشی و فرهنگ‌سازی در زمینه مالکیت فکری برای عموم نمایند.
مسلم ملکی؛ سرپرست اداره‌کل مالکیت فکری و حقوق بین‌الملل صداوسیما
